डोल्पा । शे–फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्जका पाटनमा डोल्पा जिल्लावासीले मात्र यार्चागुम्बु संकलन गर्न पाउने व्यवस्था मिलाउन लागिएको छ । निकुञ्जका निमित्त प्रमुख संरक्षण अधिकृत (वार्डेन) सरोजमणि पौडेलले अरू जिल्लावासीलाई रोक लगाउन निर्देशिका संशोधन प्रक्रिया अघि बढेको जानकारी दिए ।

‘स्थानीयको मागअनुसार मध्यवर्ती क्षेत्र र बढीमा डोल्पा जिल्लावासीलाई मात्र यार्चा संकलन गर्न दिने गरी निर्देशिका संशोधन हुँदै छ,’ उनले भने । यार्चागुम्बु व्यवस्थापन (संकलन ओसारपसार) निर्देशिका २०७३ संशोधन गर्न निकुञ्जको मध्यवर्ती क्षेत्र व्यवस्थापन समितिमार्फत निर्णय गरेर निकुञ्जले प्रक्रिया अघि बढाएको हो ।

मन्त्रालयले निर्देशिका स्वीकृत गरेलगत्तै डोल्पामा अरू जिल्लाका बासिन्दाले यार्चा संकलनको अनुमति पाउनेछैनन् । ‘सबैलाई यार्चा संकलन गर्न दिँदा अनावश्यक भीड भयो, चोरी सिकारलगायत घटना पनि बढ्यो,’ पौडेलले भने, ‘स्थानीय बासिन्दाले पनि बाहिरी जिल्लाकालाई रोक लगाउन माग गर्दै आएका थिए ।’

मुलुकमै डोल्पामा सबैभन्दा बढी यार्चा संकलन हुने गरेको छ र यहाँको यार्चा अन्यत्रको भन्दा बढी मूल्यमा पनि बिक्छ । विगतमा यहाँको यार्चा प्रतिकिलो ४० लाख रुपैयाँसम्म बिकेको स्थानीय बताउँछन् । गत वर्ष भने कोरोनाका कारण यार्चा संकलन भएन ।

यो वर्ष यार्चा संकलन खुलाउने तयारी सुरु गरिसकेको निमित्त प्रमुख पौडेलले जानकारी दिए । मध्यवर्ती क्षेत्र व्यवस्थापन समितिले पनि पाटनमा यार्चा संकलन खुलाउन निकुञ्जको ध्यानाकर्षण गराइसकेको छ । यहाँको यार्चा चीन, सिंगापुर र युरोपेली मुलुकमा निकासी हुने गरेको छ । यार्चा शक्तिवर्द्धक टनिकका साथै अन्य औषधि निर्माणमा प्रयोग हुन्छ कान्तिपुर दैनिकमा समाचार छ ।

निकुञ्जअन्तर्गत पर्ने उपल्लो डोल्पाका शे–फोक्सुन्डो, छार्का ताङसोङ र डोल्पो बुद्ध तथा तल्लो डोल्पाका काइके, जगदुल्ला गाउँपालिकासहित ठूलीभेरी र त्रिपुराकोट नगरपालिकाका विभिन्न पाटनमा यार्चा पाइन्छ । उपल्लो डोल्पाका बासिन्दाको आम्दानीको मुख्य स्रोत नै यार्चा हो ।

निकुञ्जको भित्री भाग (कोर एरिया) र मध्यवर्ती क्षेत्रबाहेक डिभिजन वन कार्यालयले हेर्ने वन क्षेत्रका पाटनमा पनि यार्चा पाइन्छ । निकुञ्ज र मध्यवर्ती क्षेत्रबाहेकका पाटनमा यार्चा संकलनको अनुमति र छुटपुर्जी भने डिभिजन वन कार्यालयले नै दिन्छ । निकुञ्ज र मध्यवर्ती क्षेत्रमा संकलन भएको यार्चाको छुटपुर्जी निकुञ्ज कार्यालयले राजस्व लिएर दिन्छ । सरकारले एक किलो यार्चाको ३० हजार रुपैयाँ राजस्व तोकेको छ ।

डोल्पाका पाटनमा पाइने यार्चा ठूलो र मूल्य पनि बढी पाइने भएकाले संकलन गर्न अरू जिल्लाबाट हजारौंको संख्यामा आउँथे । एउटै पाटनमा १० देखि २० हजार जनासम्म यार्चा संकलन गर्न आउने भएकाले लुटपाटका घटनाका साथै स्थानीय र अन्य जिल्लाका संकलकबीच झडपसमेत हुने गरेको स्थानीयले सुनाए ।

झडप र लुटपाटका घटना हुने भएकाले यार्चा टिप्ने बेला सुरक्षार्थ नेपाली सेना र सशस्त्र प्रहरी परिचालन गर्ने गरिएको छ । ‘सबैलाई खुला गर्दा राजस्व बढी संकलन त होला तर विनाश र स्थानीयसँग द्वन्द्व बढ्ने भएकाले जिल्लावासीलाई मात्र संकलन गर्न दिने तयारी भएको हो,’ पौडेलले भने ।

जेठदेखि असारसम्म डोल्पाका पाटनमा यार्चा किन्ने व्यापारीको घुइँचो लाग्छ । यार्चा व्यापारीहरू यार्चा किन्न काठमाडौं, पोखरालगायत स्थानबाट हेलिकप्टर नै लिएर पाटनमा पुग्छन् । ‘वर्षौंदेखि हामीले संरक्षण गरेको जडीबुटी भएकाले हाम्रो स्वामित्व हुनुपर्छ भनेर आवाज उठाउँदै आएका हौं,’ शे–फोक्सुन्डो गाउँपालिका–८ का नेकपा अध्यक्ष छेवाङ ग्याल्बो लामाले भने, ‘जीवनयापन र आम्दानीको मुख्य स्रोत नै जडीबुटी भएकाले स्थानीयले मात्र संकलन गर्न पाउनुपर्छ ।’

केही दिनअघि निकुञ्जको स्थलगत अध्ययनमा आएको प्रतिनिधिसभाको कृषि, सहकारी तथा प्राकृतिक स्रोत समितिको टोलीसँग पनि स्थानीयले जडीबुटी र अन्य प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोगमा स्थानीयको अग्राधिकार भएकाले जिल्लाबाहिरका व्यक्तिलाई प्रवेशमा प्रतिबन्ध लगाउनुपर्ने धारणा राखेका थिए ।

निकुञ्जले मध्यवर्ती क्षेत्रका बासिन्दासँग ५ सय, मध्यवर्ती क्षेत्रबाहेकका निकुञ्ज रहेको जिल्लावासीसँग २ हजार र अन्य जिल्लाका बासिन्दासँग ३ हजार दस्तुर लिएर यार्चा संकलन अनुमति दिँदै आएको थियो ।